- Оюутны эхний жил бодсоноос их ачаалалтай байсан ч харвасан сум мэт өнгөрчээ. Ажлын ширээнээс оюутны ширээнд шилжихэд нээрээ л дасах гэж хэсэг хугацаанд самгардсаан. Сургалтын төлөвлөгөө, багш нарын заах арга барил, хичээлийн зохион байгуулалт нь миний мэдэхээс тэс өөр, өвөрмөц байсан.

Билгүүн номч Б.Ринчен гуайгаас нэг залуу “Олон хэл сурахад толгой их өвдөнө биз” гэж асуухад нь “Үгүй ээ хүүхээ, бөгс л их өвддөг юм даа” гэсэн үгийг биеэр мэдэрсэн дээ. Шантраагүй ч нэлээд ядарсанаа нуугаад яах вэ. Ангийн болон хичээл заасан багш нар маань бүгдээрээ эмчийн хувиар үзэж оношлож, эмчилсэний хүчээр эхний жилээ давсан. Эрүүл мэнд сайжраагүй бол шантарч мэдэхээр байлаа даа.

- Тийм ээ. Сургуульд элсэхийн өмнөхөн надад хэд хэдэн ажлын байр, өндөр цалин санал болгоход сурахаа хойшлуулдаг ч юм билүү гэж бодож үзсээн. Гэтэл нэг чухал юмнаас хоцорчих мэт мэдрэмж төрөөд сурах чиглэлээ гол болгоод сэтгэл шулуудсан. Шийдвэрээ гаргаад хамгийн түрүүнд аав, ээждээ хэлсэн. Аав минь “Миний охин чадна. Хоёулаа даян дэлхийд алдаршина аа” гэхэд нь би маш их баярласан. Гэхдээ хүний л эх эцэг хойно далдуур санаа зовоостой. Ямар сайндаа л ээжид нууцаар “Энэ маань чаддаг л байгаа даа” гэж хэлсэн байх вэ. Харин ээж 100 мянган төгрөг өгөөд “Миний охин шинэ хувцас аваарай, ангийн чинь хүүхдүүд бүлтийтлээ гоёод, мөнгөтэй ирсэн байгаа даа” гэж билээ. Ээжийнхээ өгсөн мөнгөөр цагаан халад авсан. Төгсөтлөө өмсөнө дөө. 1-р курст орой болгон даалгавар хийгээд суухаар хань минь “Чи ингэж өөрийгөө зовоох хэрэг байна уу? Мэддэг чаддаг ажлаа хийвэл амар биш үү. Ажилд авах газар олон байна шүү дээ” гэж байсан ч одоо бол их дэмжинэ. Хүүхдүүд маань ч ялгаагүй.

- Анх 7 настай сургуульд орсноос хойш 50 жил боловсролын байгууллагатай амьдралаа холбосон миний хувьд 9-р сарын 1 бол баярын өдөр шүү дээ. Энэ өдөр нээлтдээ оролцоод, багш нартайгаа танилцаад л тарах байх гэж бодсон. Гэтэл хамба багш, хоёр  туслах багшийн хамтаар  найман цагийн хичээл орж, төвөд хэлний бүх үсгээ заасан. Хичээл тарахад нэлээн их даалгавартай харьж, шөнөжин сууж хийж байлаа. Оюутны мэдэх ёстой агуулгын шимийг хураангуйлж сурах бичгийг боловсруулах, шимийг дутаалгүй цээжлүүлж тогтоолгодог арга зүйн давуу талыг тэр үед сайн ойлгоогүй ч сонирхлыг эрхгүй татсан. Үнэндээ “Сайн байна уу, миний нэр Тунгаа” гээд л төвөдөөр яриад эхэлнэ гэж бодсон. Тэгсэн багш нар шууд л төвөд эх сурвалжийг тайлбарлан орчуулаад, бичүүлж цээжлүүлэхээр нь гайхаад, ингэж заалгаад би хэл сурах болов уу гэж эргэлзсэн. Ер нь манай сургалтын уламжлал нь багшийг шүтэж, багшаас сонсон хөтлүүлж, өөрөө бясалган, эрдмийг өөриймшүүлэх цогц үйл явц гэдгийг өнгөрсөн нэг жилд биеэр туулж мэдлээ.

- ЕБС-ийн 9-р ангид байхдаа УБ хотын (тэр үед улсын олимпиад болдоггүй байсан) химийн олимпиадад байр эзлээд одоогийнхоор АШУҮИС-д суралцах урилга авч байв. Гэхдээ би аймхай, ялангуяа цус хараад ухаан алдчихдаг болохоор эмч болохоос татгалзсан. Ингээд багш нар, аав ээжийнхээ санал нэгдсэн сонголтоор МУИС-ийн физикийн ангид элсэн суралцан, онолын физикээр мэргэшиж төгссөн. Ажил, мэргэжилдээ дуртай болохоор  тасралтгүй тууштай ажилласаар тэтгэвэрт гарсан. Үргэлжлүүлээд ажиллах боломжтой хэдий ч эмч болохын тулд дахин сурахыг чухалчилж ажлаа хүлээлгэж өгөөд л оюутан болсон доо. Энэ бол гэнэтийн шийдвэр байгаагүй. Нэлээн хэдэн жилийн өмнөөс бодож, төлөвлөсөн зүйл. Тэтгэвэртээ гараад уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр сурна гэж ярихад хүмүүс итгээгүй байх л даа. Тэгээд оюутан болчихсон чинь зарим нь эргэлзэж, гайхаж байсан ч хавьгүй олон хүн баяр хүргэж, надаас урам зориг авснаа хэлэхэд талархан хүлээж авсан. Нэг багш маань “Бодоод байсан чинь чи зөв сонголт хийжээ, би чамаар л эмчлүүлнэ шүү, сайн сураарай” гэсэн. Багш маань үе үе ярьж, мэнд мэддэг нь надад үүрэг хариуцлагыг минь тасралтгүй сануулах зорилготой байх. Саяхан чамаас нэг зөвлөгөө авъя гээд ярихаар нь “Багш аа, би зөвлөгөө өгөх, хүн эмчлэх болоогүй шүү дээ” гэсэн чинь “Зүгээр ээ, тэр болтол би дажгүй, чи сайн сураадах, би ганцхан чамаар л эмчлүүлнэ” гээд утсаа тасалсан. /инээв/

 

- “Манба Дацан” хийдийг байгуулах үеэс нь Д.Нацагдорж хамба багшийн үйл хэргийн тухай сонсож, мэддэг байв. Аав, ээжийгээ үзүүлж, эмчлүүлэх болсноор илүү танил болж, тус эрдмийг нь хүртэн, талархан биширдэг болсон. Би 2006 оноос БМИҮЗ-д их, дээд сургуулиудын байгууллагын магадлан итгэмжлэлийг хариуцаж ажиллах болсноор бусад сургуулийн нэгэн адил ОМИС-тай ажил хэргийн холбоотой байж, сургуулийн үйл ажиллагааны талаар бүхий л мэдээллийг авдаг байлаа. Тэр үеэс Г.Одонцэцэг захиралтай танилцан, эхлээд ажил хэргийн дараа нь найз нөхдийн харилцаатай болж, УАУ-ы талаар гайхамшигтай зүйлүүдийг сонсож, ном бүтээлийг нь шимтэн уншиж, хүндэтгэн биширдэг болсон. Харин одоо багш шавийн барилдлагатай улс боллоо. Хамгийн гол нь өндөр настай аав, ээжийг минь эмчилж, илааршуулж, өвчингүй урт наслуулсан болохоор хоёр багш, мөн шавь нарт нь талархаж бишрэх болсон юм даа. Эднийг хараад өөртөө болон бусдад туслах ийм сайн эмч болох сон гэж мөрөөдөөд, ОМИС-д татагдсан. Уламжлалт анагаахын салбарын мундаг эмч, мэргэжилтнүүд ОМИС хамгийн зөв сонголт гэж намайг дэмжсэн нь бүүр таатай.

- Бага нас одоогийнхоор Натур төвийн хавьцаа, хуучнаар бол Цагаан хуаран гэж газар өнгөрсөн. Айлын отгон охин болохоор гэрт хийх ажил бага. Ихэнх цагаа дугуйлан, секцэнд явж, найзуудтайгаа тоглож өнгөрөөнө. Сансарын үйлчилгээний төвийн номын сан, кино театр нь шинэ тохилог, гудамж талбай цэвэрхэн, сайхан тохижилттой байж. Сансарын номын сан гэрээр ном олгоно оо. Нэг удаа өвдөөд авсан номоо аваачиж өгч чадаагүй. Тэгсэн номын санч эгч ээжтэй ирж уулзаад учрыг нь ойлгож, тор дүүрэн ном аваад ирэх нь тэр. Түүнээс хойш хэд хэдэн удаа гэрээр үйлчлээд “Одоо энэ номыг унш“ гэж зааж зөвлөсөөр би номын хорхойтон болсон юм даа. Буянтай сайн хүмүүс энэ амьдралд олон таарна шүү. Багш нарынхаа хичээл номыг сонсож байхад бага насанд хөгшин аав, ээжийнхээ хэлж ярьж байсныг улам их дурсан санаж, бишрэх болсон.

 

- ОМИС-ийг хүүхдүүд тохиолдлоор сонгодоггүй юм билээ. Манай ангийнхан гэхэд энэ сургуульд, энэ мэргэжлээр сурна гэдэг зорилготой, ирээдүйдээ бат итгэлтэй нөхдүүд. Элсэхээсээ өмнө сургууль, багш нар, үзэж судлах хичээлийнхээ тухай асууж лавлан, дээд курсийнхнээс арга туршлага судалчихсан, миний мэдэхгүй нарийн ширийнийг ч олоод мэдчихсэн байна лээ. Тэгэхээр Зэт үеийнхэн асуудалд олон талаас нь нухацтай ханддаг байгаа биз. Бусдаас зөвлөгөө авдаг ч эцсийн бүлэгт өөрөө л шийднэ. Бусдад найдаад байдаггүй, өөртөө найдна. Зөөлөн ааштай, дөлгөөхөн оюутнууд бий. Ер нь манай сургуулийнхан аядуу намуун улс. Оюутнууд бол курс ахих тусмаа улам дөлгөөхөн болдог санагдсан. Бодвол үзэж судалж буй ном сургаалтайгаа  холбоотой байх. Мөн багш нарын үлгэр дуурайлал ч нөлөөлдөг болов уу. Манай сургуулийн, манай ангийн бас нэг онцлог нь хоёр дахь мэргэжлээрээ сурч буй 30,40-өөд насныхан, мөн миний үеийнхэн гээд 18-56 насныхан хамт суралцдаг. Хэдийгээр хүн бүрийн сурах арга барил өөр ч залуу хүүхдүүдийн хурд, ой тогтоолт яах аргагүй сайн. Харин бидний хувьд арга барил, туршлагаараа илүүрхээд байх шиг /инээв/. Ах захын ёс, нас намба байвч насаараа түрий барьж, хойш суух гэх мэтээс зайлсхийж хичээж л явна. Ямартаа ч олон сайн найзтай болсондоо баяртай байгаа. Би тэдэнд туслахаас илүү тэд маань надад түшигтэй, халамжтай байдаг нь хайр хүрэм. Бүгдээрээ тэнцэшгүй сайн эмч болоод намайг аварна гэдэгт итгэдэг юм.

- Ковидын үеэс өмнө би нүүрномыг бараг ашиглаж байсангүй. Харин ковидын үед гэртээ хоригдсон хүмүүс ямар хоол хийж байна, гоё хоолны жор байна уу гэснээр хоолны жор оруулсан. Зав ихтэй байсан болохоор шинэ жор туршиж, постлоод амжилттай болсон гэх үү дээ. Туршиж үзлээ, гоё боллоо, магтууллаа гэсэн комментууд их урам өгдөг юм билээ. Ингээд өөрийн мэддэг чаддаг, хүнд хэрэг болох зүйлийг харамгүй хуваалцахаар 2-3 жилийг цахим орчинд их идэвхтэй өнгөрөөлөө. Би гэрийн ажил, хоол хийх, жижиг сажиг гар урлал хийх сонирхолтой. Оюуны ачаалалтай ажилладаг хүнд нэг талаас алжаал тайлах, нөгөө талаас кайф авах хобби болдог. Гэр бүл, найз нөхдөө гарынхаа цай хоолоор дайлж, баяр ёслолын онцгой өдрүүдэд өмнө нь идэж үзээгүй цоо шинэ хоолоор дайлах гоё мэдрэмж. Тиймээс хуучин жороо баяжуулах, шинэ жор олох  байнгын сэдэл тэмүүлэлтэй гэх үү дээ.

Бүхий л зүйлийг сайжруулж, шинэлэг болгохын үндэс суурь нь их, бага хэмжээгээр суралцана гэсэн үг. Мэдээж залуу бага насандаа эрдэм номд шамдах нь туйлын зөв. Суралцахыг хойшлуулж хэрхэвч болохгүй. Гэхдээ залуудаа сурчихсан, нас явчихсан гээд хойш суух ямар ч утгагүй. Сурах хэрэгцээ зөндөө байна. Тодорхой мэргэжил эзэмшихгүй юм гэхэд өөрт хэрэгтэй зүйлийг сурах л хэрэгтэй. Жишээ нь: иог, бясалгал, хөгжим, уран зураг, спорт гэх мэт. Би уг тэтгэвэрт гарахынхаа өмнө спортын мастер Б.Цэцгээ багшид шавь орж, байт харваагаар хичээллэж эхэлсэн юм. Даанч эмч хүн, ялангуяа судас барьж оношлохын тулд хуруу гараа гамнах хэрэгтэй учраас болиод иог сурч эхэлсэн. Цаг завтай болохоороо уран зураг, гар урлалын чиглэлээр суралцана даа.

- Би багадаа бие султай, их эмзэг, байнга өвддөг хүүхэд байлаа. Хөгшин ээж, ялангуяа ээж минь эмч домч, эм тариа гэхээс илүү хоол ундаар тордож, байгалийн аргаар чийрэгжүүлдэг байсны хүчээр би эрүүлжсэн. Жишээ нь рахитаас болоод майжиг хөлтэй байсан гэвэл одоо хэн ч итгэхгүй дээ. Аав минь хашаандаа ачааны машин дүүрэн элс авчирч, тэр хавийн хүүхдүүдтэй хамт тоглуулдаг. Ээж минь өдөр бүр айлаас үнээний шинэ, цэвэр сүү авчирч хөөрүүлж уулгасаар рахитыг эмчилсэн. Одоо бол хөл тэгшхэн шүү /инээв/. Ээж минь хоол, цайг гараа гаргаж, сэтгэлээ шингээж хийдэг, дэндүү халамжтай учраас би “Алтны дэргэдэх гууль шарлана” гэдэгтэй адил их зүйлийг сурсан. Эгчийн чанасан хар цай нь хүртэл амттай, шимтэй гээд дүү нар нь хөлсөө дуслуулаад уудаг юм. Би аав, ээжийгээ өтлөхийн цагт халамжилж, хоол ундаар тэтгэхийг чухалчлах болсноор монголчууд бидний уламжлалт идээ, ундны сайхныг, сайныг бүүр илүүтэй мэдэх болсон. Өөрөө туршиж, хэрэгжүүлсэн үр дүнг бол бусдад харамгүй түгээхийг хичээдэг л дээ. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд хярам, сүүтэй цай биеийг шимжүүлж ядаргаа тайлдагийг хүн бүр  мэддэг ч амар хялбараар нь байхуу, кофе, тэр байтугай дан ус уудаг болсон. Гэтэл энэ нь шим тэжээл болохгүй, хоолны шингэцэд муу нөлөөтэйг тэр бүр анзаардаггүй. Цаг улирлаас гадна нас, хүйс, ажил амьдралын хэв маяг, өөрийн төрөлх өвөрчлөл (хий, шар, бадган), амьдарч буй байгаль орчин гэх мэтийг анхаарч, тохируулан хооллох нь чухал гэдгийг  УАУ-аар тодорхойлсон байдаг. Энэ тухай манай сургуулийн болон багш нарын пэйж хуудаснаас дэлгэрэнгүй уншиж, зөвлөгөө авах боломжтой учраас би энд дурдаад илүүц биз ээ. Харин өөр зүйлийн тухай яримаар байна. Болох уу?

-УАУ-д суралцсанаар анх удаа буддын сургааль номлолоос уншиж, номч мэргэдийн лекц, ярилцлагыг шимтэн сонсдог болсон. Сургалтын төлөвлөгөөнд ийм хичээлүүд байхгүй учраас хичээлийн бус цагаар, өөрийн боломжоор судалж байгаа ч яах аргагүй сургууль, багш нарын минь ач тус шүү дээ. Аав минь өөд болоход хүнд үеийг даван туулах хүчийг надад өгч, аавд минь зориулж багш, оюутнууд өглөө бүр Манла хурж, буян үйлдэж байна. Ийм боломж зөвхөн манай сургуульд л байгаа байх. Сургууль, багш нар, оюутнууддаа баярлаж талархснаа яаж илэрхийлэхээ ч би мэдэхгүй, буянд даган баясаж байна. Буддын сургааль номлолын тухайд сонсож, мэдсэн бүхнээ аль болох олон хүнд хүргэх сэн, үр хүүхэд, ач зээ нар минь буддизмд суралцаасай гэж хүсч байна. Манай улсын хувьд төр, шашин тусгаар учраас боловсролын байгууллагад шашны сургалт, үйл ажиллагааг хориглодог. Үүнд мэдээж сайн тал бий ч, муу тал нь нийгэмд бугшсан ёс суртхууны доройтол, бүүр уналт гэж болохоор муу муухай хэргүүд удаа дараа гарч байна. Тэр байтугай гэр бүл, хамаатан садан, найз нөхдийн харилцаанд хэм хэмжээнээс хэтэрсэн муу муухай зүйлүүд болж байна. Үүний эсрэг сайн сайхан зүйлийг авчрах зөв зүйл буддизмд байгаа нь бидний хувьд завшаантай. Иймд сургуульд заадаггүй тэр эрдэм мэдлэгийг хүүхдүүд гэр бүл, ойр дотнын хүрээллээс авах нь чухал. Боловсролын системын дутагдалтай тал болох зөөлөн ур чадварыг гэр бүлийн үнэт зүйл болгон хөгжүүлэх боломж байна.

 

- 1989 онд МУИС-ийн физикийн ангийг төгсөөд сургуульдаа Онолын физикийн тэнхимд лаборантаар ажлын гараагаа эхлээд жил хүрэхгүй хугацаанд багш болсон. Монголдоо төдийгүй дэлхийд үнэлэгдсэн мундаг профессор багш нараар хичээл заалгаж, судалгааны ажлаа удирдуулж, багшийн ажлын гараагаа тэднийхээ хайр халамжинд эхлүүлсэн. Би ч их хувь заяатай хүн шүү. Энэ тухай ямагт бодож, бахархаж талархаж явдаг.

     1987 онд МУИС-ийн дэргэдэх гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургуулийг байгуулж, байгалийн шинжлэх ухааны чиглэлээр онцгой авьяастай хүүхдүүдийг сонгон сургаж байсан. Энэ сургуульд 1989-1998 он хүртэл ажилласан ба тэр үеийн шавь нараараа маш их бахархдаг. Улс орон даяар шалгарч, олимпиад тэмцээнд түрүүлсэн, шилдэг хүүхдүүдэд цоо шинэхэн багш хичээл заах гэж шөнөжин бэлтгээд, их л хичээдэг байлаа. Одоо бодоход хааяа санаа зовдог л юм. Ингээд 1998-2006 онд Дорнод их сургуульд сургалт эрхэлсэн дэд захирлаар ажиллаж, боловсрол судлалаар мэргэших гараагаа эхэлсэн. Багш боловсролын хөтөлбөрийг хариуцаж ажиллахын тулд тэр чиглэлээр өөрийгөө хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлага тулгарсан учраас тэр үеийн нөхцөл байдлыг ашиглан олон улсын төсөл, хөтөлбөрт баг хамт олноороо оролцож, хөдөө орон нутагт ажиллаж, амьдрахын сайхныг мэдэрсэн алтан үе байгаа юм. Харин 2006-2022 онд БМИҮЗ-д ажиллаж, боловсролын үнэлгээ, хяналт-шинжилгээ, магадлан итгэмжлэлийн чиглэлээр мэргэшин, бараг л бүх их, дээд сургууль, коллежид зөвлөгөө, мэдээлэл өгч, хамтран ажиллалаа.

- Монголчууд эрт дээр үеэс төрийн, дацангийн, гэрийн сургуулиар залуу үеэ бэлтгэж, төр шашны хосолсон тогтолцоог уламжлан хөгжүүлж ирсэн дорнын өвөрмөц түүхтэй. Харин өнгөрсөн зуунд өрнийн соёл, боловсрол хүч түрэн орж ирсэн. Одоо бол өөрсдийн уламжлалыг хадгалан дэлхийн жишгийг баримжаалсан боловсролын тогтолцоотой болжээ. Хэдийгээр шүүмжлэл их байдаг ч ололт чамгүй бийг олон жишээнээс харж болно. Тухайлбал, дэлхийн улс орнууд дээд боловсролынхоо хүртээмжийг нэмэгдүүлэхийг зорьж байхад бид хэтэрхий олон сургуульд хэтэрхий их хүн сурч байна гэж шүүмжилж, хааж боож байна. Олон улс оронд охид сурч чаддаггүй бол манайд дийлэнх нь охид суралцаж байна. Сургалтын төлбөр хямд. Ер нь хүссэн хүн дээд боловсрол эзэмшихэд саадгүй нь сайн талтай. Нийцтэй, чанартай болгох тухайд асуудал тулгарч байгаа нь үнэн. Мэргэжлийн үүднээс хандаж хэлэхэд 1998 оноос боловсролын магадлан итгэмжлэлийг дэлхийн жишгээр хөгжүүлж ирсэн нь боловсролын чанарыг сайжруулах, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэхэд түлхэц болсон. Цаашдаа ч хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэдэг. Нөгөө талаас сургуулиудын үүрэг хариуцлага, чанар чансаагаар өрсөлдөх эрмэлзлэл чухал. Манай сургуулиуд энэ чиглэлээр дэлхий нийтийн жишгээс хол хоцролгүй зүтгэж байгаа нь олон жишээ баримтаар нотлогдоно.